In heel Nederland zetten kunstenaars hun werk voor het raam voor coronaproof-kunstroute. Een veilig alternatief om kunst te bekijken nu musea en galeries niet of minder toegankelijk zijn door corona.
Maar wat als de kunst die achter het raam staat tot beroering leidt? In Amsterdam was dat het geval met een naaktkalender die in een deftige straat in Amsterdam-Zuid voor het raam is gehangen. Een van de deelnemers aan de route had van haar huurbaas te horen gekregen dat buren hadden geklaagd over het naakt. Zij besloot om de foto om te draaien. Van andere buren hoorde zij dat er in de buurtapp een relletje ontstaan was.
Volgens Het Parool had zij de oproer ergens wel verwacht. “Het is natuurlijk een nette buurt. Het blijft Oud-Zuid.” De maker van de kalender is daarentegen wel verbaasd. “Je zou juist denken dat in Oud-Zuid progressieve mensen wonen die het wel begrijpen.” Maar volgens haar is de situatie in de Van Eeghenstraat een mooi voorbeeld van de spanning die de kalender oproept als het gaat om naaktheid in de publieke ruimte.
Is er sprake van kunst, pornografie of commercie?
De naaktkalender is een initiatief van twee fotografen en wordt verkocht in diverse boekhandels. De makers zien hun kalender als kunst en willen met de kalender het vrije imago van de stad Amsterdam behouden. Zij maken daarvoor naaktfoto’s van mensen op publieke plaatsen zoals het Vondelpark of in een treincoupe.
Bij het maken van de foto’s ondervinden de makers al enige problemen. Zo zijn ze door de politie weggestuurd uit de metro waar ze een fotoshoot deden. Een van de fotografen: “ga je pornofoto’s ergens anders maken. Porno? Stel je niet aan! Moet ik dan echt een gesprek gaan voeren over het verschil tussen porno en kunst?”
Dat gesprek zou eigenlijk wel op zijn plek zijn. Een agent of een handhaver kan eenvoudigweg geen verschil zien tussen een fotoshoot voor een erotische kalender met een commercieel motief of die bedoeld is als kunst. Wanneer de fotoshoot plaatsvindt in het openbaar vervoer of op een voor het publiek toegankelijke plaats dan leidt dat tot discussie. De meer fundamentele vraag is ook of die plekken geschikt zijn voor dergelijke fotoshoots. Onzedelijk gedrag in het openbaar vervoer kan leiden tot boetes en zelfs tot een ov-reisverbod.
Het bekendste erotische productiebedrijf van Nederland (Kim Holland) maakt regelmatig opnames in het openbaar (Trio midden op Malieveld: weer ophef over pornofilm Kim Holland) en lijkt de publiciteit die dat oplevert niet te schuwen. Het bedrijf is er goed van bewust dat wat zij doen mogelijk strafbaar is, maar wil niet “te braaf” zijn.
Dat het strafbaar kan zijn, betekent niet dat het altijd strafbaar is. Wat als aanstootgevend of onzedelijk beschouwd wordt, is sterk afhankelijk van de omgeving en de context waarin de gedraging plaatsvindt. Wat in een verlaten park mag, mag bijvoorbeeld niet in het openbaar vervoer.
Naakt in de publieke ruimte
Is het dan wel toegestaan om een naaktfoto achter het raam te plakken? In Nederland kennen wij een cultuur waarin wij graag ‘communiceren via het raam’. De uitingen die wij achter onze ramen plakken worden beschermd door de vrijheid van meningsuiting. Ook de huurbaas mag daar niet zomaar beperkingen aan stellen.
Tegelijkertijd betekent dat niet dat alles mag. Dat komt omdat deze uitingen goed zichtbaar zijn vanaf de openbare weg en ook nadrukkelijk bedoeld zijn om gezien te worden door mensen die buiten rondlopen. Uitingen die tot strafbare feiten als haatzaaien, smaad en laster leiden mogen niet.
Op grond van welstandscriteria (en de Woningwet) kunnen reclame-uitingen aangepakt en beperkt worden. Uitingen die niet gezien worden als reclame zijn beter beschermd. In beginsel worden ook pornografische / erotische uitingen beschermd door artikel 10 EVRM, hoewel afhankelijk van de heersende moraal daar volgens de jurisprudentie beperkingen op aangebracht mogen worden.
Het Nederlands strafrecht verbiedt het openlijk tentoonstellen van bepaald aanstootgevend materiaal (artikel 240 Sr). Het gaat hierbij om het voorkomen van onverhoedse confrontaties. Op de Amsterdamse wallen – waar men dergelijke afbeeldingen kan verwachten – is daarom meer toegestaan. In de praktijk wordt dit artikel nauwelijks toegepast. Het fungeert als een stok achter de deur.
Als het gaat om naakt dat nadrukkelijk bedoeld is als kunst ligt het nog veel ingewikkelder. Hoewel niet expliciet juridisch vastgelegd kent Nederland vrijheid van kunst. Dat betekent eveneens niet dat alles mag, zolang het maar kunst is.
Het belang van de kunstenaar / producent om in het openbaar naaktbeelden te produceren of te tonen moet afgewogen worden tegen die van de doorsnee voorbijganger die daar van verschoond wil blijven.
In de jaren negentig was er ophef ontstaan naar aanleiding van de plasseks-foto’s van de kunstfotograaf Serrano die door het Groningermuseum verspreid werden. Deze foto’s waren zo expliciet dat ze niet geschikt geacht werden voor verspreiding in het openbaar. Tot daadwerkelijke vervolging is het niet gekomen.
[row] [col span=”8″ span__sm=”12″ padding=”10px 10px 10px 10px” bg_color=”rgb(182, 236, 255)”]
De Groningermuseumrel
Het omstreden affiche was vormgegeven door de beroemde ontwerper Swip Stolk. Stolk was de broer van Rob Stolk, één van de oprichters van de provobeweging en was zelf ook sterk beïnvloed door deze stroming.
Terugkijkende op de affaire kan aangenomen worden dat het de intentie was om te shockeren en daarmee publiciteit te genereren. Dat lukte aardig, hoewel critici meenden dat het museum door de affaire meer schade had opgelopen dan de publiciteit kon rechtvaardigen. Het OM heeft het Groninger Museum nooit vervolgd. De affiches zijn door Stolk vervangen met een wit vlak en een “oordeel zelf”.
De opiniepagina’s van de kranten stonden in de jaren negentig wel vol met beschouwingen over de ‘hopeloze strijd’ van de overheid tegen erotische kunst. De beschouwing van hoogleraar strafrecht Schalken in Volkskrant heeft weinig aan actualiteit ingeboet.
[/col] [col span=”4″ span__sm=”12″] [/col] [/row]Welke beelden daadwerkelijk ’te aanstootgevend’ zijn is niet makkelijk te bepalen. Algemeen wordt aangenomen dat ‘prikkeling van de zinnen’ onvoldoende is om aanstoot te kunnen geven. Een foto waarop naakt te zien is, is dus niet aanstootgevend genoeg. Afhankelijk van de omgeving waar de foto wordt opgehangen kan er wel een verstoring van de openbare orde plaatsvinden. Dat is zeker het geval als de hele buurt in opstand komt en er opstootjes plaatsvinden. In dat geval moet de gemeente ingrijpen om de openbare orde te herstellen.
Nieuwe preutsheid?
Hoe zit het met de spanning die naakt in het openbaar zou oproepen? Is er sprake van een nieuwe vorm van preutsheid of beschavingsoffensief? In Het Parool gaat columnist Theodor Holman tekeer over de rel in Amsterdam Zuid: “Ach gossie, feministisch Amsterdam is woedend. Om een naaktkalender!” Holman noemt de ophef “Gemakzuchtige morele druktemakerij. Deughysterie”.
Sommige feministen zien vrouwelijk (artistiek) naakt en pornografie als onderdrukking en objectivering van de vrouw. Deze kritiek werd voorheen vaak afgedaan als ‘fatsoensrakkerij in een modern jasje’ maar onder de invloed van de #metoo beweging is daar een verandering in gekomen. Vanwege alle (ernstige) schandalen is vrouwelijk naakt sneller verdacht geworden. In de kunstwereld is er nu zelfs discussie over of vrouwelijk naakt nog wel tentoongesteld kan worden.
Er is tegelijkertijd meer aandacht gekomen voor de opvattingen van – religieuze – minderheden die om levensbeschouwelijke gronden aanstoot kunnen nemen aan publiek naakt. Waar er eerder met het vertonen van publiek naakt juist sterk afgezet werd tegen de dominante religieuze opvattingen is er nu meer begrip gekomen voor de behoeften van minderheden. Naakt in het openbaar wordt door velen gezien als onnodig provocerend voor deze (religieuze) minderheden.
Die opvattingen worden niet door iedereen gedeeld. Holman is weinig te spreken over deze opkomende kritiek. Hij noemt het de gemakkelijke moraal van de druktemakers. “Als ze iets zien wat maar enigszins ergens mogelijk geduid zou kunnen worden als antivrouw, of pro Zwarte Piet, of pro carnivoor et cetera, dan ontwikkelt zich een woede.”
De beroering kan ook uit andere hoek komen. De afgelopen decennia is er ook meer aandacht gekomen voor het beschermen van kinderen en jeugdigen tegen onzedelijke afbeeldingen. Dit is altijd al een belangrijke grondslag geweest om naakt in het openbaar te beperken.
Niet in de laatste plaats kunnen er ook materiele belangen een rol meespelen. Mensen beschouwen erotische afbeeldingen doorgaans als (zeer) vulgair en laagwaardig. Een buurt die door studentikoze of vrijzinnige types volgeplakt wordt met vunzige prenten kan haar aanzien verliezen. Dat is slecht voor de woningwaarde en vormt eveneens een reden om op te treden tegen dergelijke taferelen.
Gevolgen discussie
Dat deze discussie is gaan spelen betekent niet dat gemeenten of het OM sneller in actie (moeten) komen. Wel dat iemand die naakt in het openbaar tentoonstelt sneller aangesproken kan worden door anderen. Deze persoon of organisatie wordt daarmee kwetsbaar voor publiciteit en/of reputatieschade.
Dat kan beperkt blijven tot gedonder met de buren, maar ook een conflict met de huisbaas of sponsor ligt op de loer. Het is waarschijnlijk dat opdrachtgevers van kunst in het openbaar ook rekening houden met deze gevoeligheden. Een ontwerp waarin naakt een prominente rol speelt zal mogelijk minder snel uitgekozen worden.
De discussie kent ook een politieke dimensie. Veel Nederlanders vinden dat de belangen van bepaalde religieuze of activistische minderheden een te grote rol krijgen in beleid. Tegelijkertijd is publiekelijk naakt voor veel mensen ook een symbool van vrijzinnigheid en tegen de conservatieve moraal. Dat trekt een bonte stoet aan voorstanders aan.
Conclusie
Het is lastig te bepalen of een naaktkalender kunst, commercie of een maatschappelijk statement is. De scheidingslijn tussen dergelijke uitingen is filter dun. Een persoon die de naaktkalender voor het raam hangt hoeft niet te vrezen op een handhavende gemeente of vervolging door het OM zolang de openbare orde niet verstoord wordt.
Klagende buren liggen wel voor de hand. Naakt in het openbaar wordt niet altijd als aanstootgevend beschouwd. Toch kunnen verschillende groepen zoals feministen, minderheden, huizenbezitters en bezorgde ouders kunnen er aanstoot aannemen.
De wenselijkheid van naakt in het openbaar is momenteel aan debat onderhevig. Voor sommige een symbool van vrijzinnigheid, voor anderen een teken van intolerantie en ongevoeligheid. Opmerkelijk genoeg kunnen activisten die zich inzetten voor publiek naakt een doelgroep aanspreken die zij wellicht niet meteen in gedachte hadden.
Voor de voorstanders van naakt in het openbaar staat er wel echt wat op het spel. De norm waarop gebaseerd wordt of een uiting aanstootgevend is of niet is een open norm en kan veranderen door maatschappelijke ontwikkelingen. Het heeft er alles van weg dat er momenteel een kentering aan het plaatsvinden is ten nadele van de voorstanders.
