De tijdelijke wet Coronamaatregelen moet zowel bestuurlijke slagvaardigheid als onze democratische beginselen en grondrechten waarborgen. Ik pleit ervoor om in de nieuwe systematiek te kiezen voor een grotere rol van de gemeenteraden. Juist omdat deze nu onvoldoende uit de verf komt.
Het advies
De Afdeling advisering van de Raad van State heeft hun voorlichting over grondwettelijke aspecten van (voor)genomen crisismaatregelen gepubliceerd. De Afdeling legt uit dat het wenselijk is dat er een (tijdelijke) wet komt: In een rechtsstaat kunnen noodverordeningen niet te lang van kracht blijven, mede met het oog op de ingrijpende gevolgen voor de vrijheden en grondrechten van een ieder. De systematiek uit de Wet op de veiligheidsregio’s met noodverordeningen is niet geschikt voor de aanpak van een langdurige landelijke crisis. Daarom heeft de regering terecht besloten tot een tijdelijke wet die beoogt de bestaande noodverordeningen op korte termijn te vervangen.
Bronnen melden aan de NRC dat er al een maand gewerkt wordt aan de wet maar dat het de voorbereiding door het zoeken naar de juiste balans tussen voldoende flexibiliteit en grondrechtelijke bescherming moeizaam verloopt.
De wetgever wacht de zware taak om alle belangen met elkaar te verenigingen. Hopelijk wordt daarbij ook nadrukkelijk gedacht aan de rol van de lokale volksvertegenwoordigingen. Het risico bestaat dat dit een ondergeschoven kindje wordt en dat zou onwenselijk zijn.
De lokale democratie
In de voorlichting gaat de Afdeling – op verzoek van de Kamer – uitgebreid in op de gebrekkige democratische controle van wat er bepaald is in de noodverordeningen.
De Afdeling acht het afleggen van publieke verantwoording van groot maatschappelijk belang: wil de democratie juist in crisistijd zijn kracht behouden dan moet de overheid een gezicht hebben: burgers, kiezers moeten in alle openheid kunnen zien wie van de overheid waarop aanspreekbaar is.
Bij de noodverordeningen ligt dat lastig. De Wet op de veiligheidsregio’s gaat uit van controle op het niveau van de gemeenten. Deze controle vindt slechts achteraf plaats. Op het niveau van de Veiligheidsregio’s ontbreekt volgens de Afdeling feitelijk alle democratische controle. Problematisch omdat het gaat om zeer ingrijpende maatregelen.
De huidige systematiek verdeelt de verantwoordelijkheid voor de aanpak over de verschillende bestuurlijke niveaus. De Afdeling acht het denkbaar dat in de tijdelijke wet ruimte komt om de gemeenteraad niet alleen achteraf maar ook tussentijds te betrekken bij (de invulling van) de noodmaatregelen.
Gemeentelijke invloed
Uit onderzoek van I&O Research (in opdracht van Ministerie van BZK) blijkt dat de meerderheid van de Nederlanders tevreden is over het kabinetsbeleid. Bijna de helft van de Nederlanders weet niet welke maatregelen er door gemeenten en veiligheidsregio’s zijn genomen en 76% van de Nederlanders vindt het acceptabel dat volksvertegenwoordigers tijdelijk minder invloed hebben.
Uit onderstaand figuur blijkt dat Nederlanders relatief weinig gezien hebben van het optreden van lokale bestuurders tijdens de Coronacrisis. Met name raadsleden lukt het praktisch niet om zichtbaar te worden.
De tevredenheid met het optreden blijft eveneens achter t.o.v van de landelijke kopstukken. Uit het onderzoek blijkt dat Nederlanders niet meer of minder tevreden zijn geworden over de lokale democratie.
De ‘onzichtbare’ rol van gemeenten
In de ogen van de Nederlanders is de aanpak van de crisis dus in eerste plaats een landelijke aangelegenheid. De invloed van de gemeente op het beleid is bij velen nauwelijks zichtbaar of merkbaar.
Dat zou een krachtig argument zijn om de rol van de gemeenteraden niet te groot maken. Nederlanders begrijpen het dat de volksvertegenwoordiging minder te vertellen heeft en de minister hoeft zich dan niet te verantwoorden voor beleid dat gemaakt is in een afzonderlijke gemeente.
Ik zou dat argument juist willen omdraaien. De beperkte zichtbaarheid van de gemeenteraad is juist een belangrijke aanwijzing dat de positie van de democratie verder moet worden verstevigd. Dat mensen de invloed van de gemeenteraad niet zien, betekent natuurlijk niet dat deze er niet is. Juist nu de crisis een langdurig karakter krijgt groeit de wens om invloed uit te oefenen.
De belangrijke rol van gemeenten
De discussie rondom de versoepelingen van de beperkingen laat zien dat het veelal gaat om maatwerk waarbij belangrijke besluiten op (hyper)lokaal niveau genomen worden. De gemeente Amsterdam heeft bijvoorbeeld de “Menukaart Tijdelijke maatregelen openbare ruimte” opgesteld met daarin de mogelijkheden om ‘elkaar de ruimte te geven’ binnen de ruimte die de landelijke richtlijnen en afspraken uit de veiligheidsregio bieden.
Een mooie illustratie van het probleem. Die menukaart lijkt een technocratische invulling te zijn van afspraken die door ‘Den Haag’ zijn gemaakt. Klachten? Dan moet je bij het kabinet zijn.
Maar als je de menukaart leest zie je dat er weldegelijk wat te kiezen valt. De gemeente Amsterdam heeft op voorhand besloten dat de prioriteit ligt bij utilitair en recreatief gebruik van de openbare ruimte. Economische en sociale activiteiten (samen sporten, terrasbezoek, evenementen etc.) blijven tijdelijk beperkt. Dat kan ook anders. De gemeente Rotterdam biedt haar horeca ruimte voor dubbele terrassen tijdens de coronacrisis.
Volgens een studie van SEO is er kans op fors banenverlies in de regio Amsterdam. Doordat de werkgelegenheid in Amsterdam sterk afhankelijk is van onder andere retail en horeca kan het aantal verloren banen oplopen tot een half miljoen.
Het gaat dus niet om een vrijblijvende discussie. Er staat echt heel erg veel op het spel. Het zou voor de hand liggen die discussie in Amsterdam te voeren. En niet in Den Haag.
Ruimte voor maatschappelijk debat
Vanuit mijn eigen positie als stadsdeelcommissielid in Amsterdam West heb ik een voorstel gedaan om de ambitie uit te spreken om ondernemers de nodige ruimte te geven om bedrijf voor te kunnen zetten:
Een belangrijke discussie die niet alleen leeft bij ondernemers maar ook bij de bewoners in mijn stadsdeel. De vraag is alleen: is er ruimte om die belangrijke discussie te voeren?
Gemeenten zitten tijdens een crisis niet op hyperlokaal gedoe te wachten. Voor een overbelast ambtelijk apparaat dat duizenden (aan)vragen moet behandelen is het niet aanlokkelijk om uitgebreide participatietrajecten op te zetten bij de voorbereiding van de crisismaatregelen. Dat is zuur maar begrijpelijk.
Voor colleges van gemeenten is het dan een stuk aanlokkelijker om zich te verschuilen achter ‘landelijke richtlijnen’ en ‘afspraken binnen de veiligheidsregio’s’.
“Tjah, dit is nou eenmaal een GRIP4 situatie. Heel ingewikkeld allemaal. “
Het gevaar bestaat dat die houding ook aangenomen wordt richting de gemeenteraad. Als de gemeenteraad zich onvoldoende zichtbaar weet te maken binnen de Coronacrisis dan blijft een dergelijke opstelling ook zonder consequenties. Inwoners zijn zich er eenvoudig weg niet van bewust dat de invulling van belangrijke afspraken gewoon bij hun op het stadhuis gemaakt worden en niet door premier Rutte. Zij spreken raadsleden niet aan op hun rol, omdat zij niet eens weten dat raadsleden die rol hebben. Dat raadsleden minder (of niets) te vertellen hebben wordt niet als een probleem gezien.
De tijdelijke wet kan soelaas bieden. Door de tussentijdse betrokkenheid van de gemeenteraad wettelijk te verankeren. Natuurlijk is de gemeenteraad zelf verantwoordelijk om zichtbaar te worden en het gesprek aan te gaan over de maatregelen met de gemeenschap die zij vertegenwoordigen. Maar het is aan de wetgever om bij de verdeling van verantwoordelijkheid over de verschillende bestuursniveaus de lokale volksvertegenwoordiging niet te vergeten. Juist omdat inwoners nu niet op andere manieren hun inbreng kunnen geven.
In tijden van kortstondige crisissen zijn wij gewend om naar het leiderschap van één persoon te kijken. In tijden van een langdurige crisis zullen wij er niet aan ontkomen om met elkaar in gesprek te gaan hoe wij de crisis de baas willen gaan worden en wat dat betekent voor onze omgeving.
