Drie redenen waarom een ‘totale lockdown’ in Nederland problematisch is

Het Coronavirus verspreidt zich en op sociale media en in de Tweede Kamer vragen verschillende mensen zich af of de voorgenomen maatregelen voldoende zijn. De roep om strengere maatregelen wordt groter. Het gaat hierbij in het bijzonder om de invoering van een ‘complete’ lockdown. Een door de overheid opgelegde en gehandhaafde stillegging van het publieke leven. Andere Europese landen hebben de stap al genomen. Is dat in Nederland ook denkbaar?

Update: vanwege de ontwikkelingen is het artikel op een aantal punten aangepast en aangevuld! Op een punt verbeterd (26 – 03 – 2020)

De gedachte achter de noodzaak van een vergaande lockdown is eenvoudig: binnen vier tot vijf weken kan het virus ‘overwonnen’ worden als het aantal sociale contacten tot een absoluut minimum beperkt wordt (Forbes: Nationwide Lockdowns Can Begin To Halt The Spread Of Coronavirus In A Matter Of Weeks). Het voorbeeld hierbij is China. In het artikel van Nature “What China’s coronavirus response can teach the rest of the world” wordt het succes helder uitgelegd. De zeer rigoureuze maatregelen in China hebben er toe geleid dat het aantal nieuwe besmettingen momenteel op een laagtepunt is gekomen. Onderzoekers merken wel op dat “early detection and isolation was the most important factor in reducing COVID-19 cases.” Het succes is dus ook te danken aan ‘er tijdig bij zijn’.

Een ‘integrale lockdown’ is niet de enige maatregel om sociale contacten te verminderen. Minder vergaande maatregelen zoals het sluiten van openbare ruimtes, het verplichten van thuiswerken en het verbieden van grote evenementen kunnen ook leiden tot minder sociaal contact dan gebruikelijk.

Tot nu toe nog geen lockdown

Het RIVM is kritisch op de voorgestelde maatregel (Volkskrant: Waarom Nederland (nog) geen lockdown afkondigt). Een complete lockdown heeft geen meerwaarde en zou zelfs averechts kunnen werken. De tijdelijke stilstand in verspreiding van het virus kan opgevolgd worden door een piek in de verspreiding op het moment dat de lockdown weer wordt opgeheven. Het RIVM meent dat een lockdown voornamelijk succes kan hebben als deze zeer lang volgehouden kan worden.

De Nationale Politie en de grote steden bereiden zich niettemin voor op een mogelijke invoering van een complete lockdown. In de zin van een volledig verbod voor mensen om de straat op te gaan behalve voor essentiële levensbehoeften, zoals deze ook in Spanje, Frankrijk en Italië is ingevoerd. In de Nederlandse systematiek vormt een lockdown een sluitstuk. Als geen minder ingrijpende maatregel werkt, moet het hele land op slot.

‘Het dilemma is niet tussen vrijheid en volksgezondheid, maar gaat het vooral over effectiviteit van maatregelen’, aldus Femke Halsema in #buitenhof over de overheidsmaatregelen rondom #coronavirusnl pic.twitter.com/ftHXHZjyer

— Buitenhof (@Buitenhoftv) March 22, 2020

Er zijn meerdere redenen waarom in Nederland een integrale lockdown niet gemakkelijk ingevoerd kan worden.

1. Maatschappelijk draagvlak

Een land op slot gooien vereist een ongekende bestuurlijke inzet. Als maatregelen niet gehandhaafd kunnen worden veranderen ze in ‘papieren regelingen’. Maatschappelijk draagvlak en vrijwillige opvolging van de maatregelen is essentieel. Uit Het Parool: “als de bevolking het niet accepteert, wordt het lastig – zo niet onmogelijk – deze af te dwingen. Premier Mark Rutte refereerde er woensdagavond in de Tweede Kamer aan: “Ik denk dat het maatschappelijk niet geaccepteerd wordt als we hier zeggen: u gaat de deur niet meer uit.””

Het is de vraag of er voldoende draagvlak is in Nederland om een succesvolle lockdown (naar Chinees voorbeeld) mogelijk te maken. Uit recent onderzoek (Telegraaf: geen steun voor strengere maatregelen) blijkt dat slechts 25% van de Nederlanders een lockdown steunt. Uit het onderzoek blijkt ook dat in getroffen gebieden er meer draagvlak is. Wanneer de situatie ernstiger wordt kan het draagvlak voor strengere maatregelen groeien.

2. Rechtsstatelijke beperkingen

In het NRC artikel “Staat perkt burgerlijke vrijheden radicaal in” wordt een ander pijnpunt aangestipt. Passen de vergaande vrijheidsbeperkende maatregelen wel in onze open en democratische samenleving? Het antwoord daarop is vrij simpel: nee. Diverse analisten (waaronder die in The New York Times) achten het daarom ook lastig om het “Chinese succes” in het westen te kopiëren.

Het probleem is niet alleen principieel maar ook praktisch van aard. Hoe wordt er juridisch en bestuurlijk vormgegeven aan een complete lockdown? De systematiek is dat de handhaving en de uitvoering van de crisismaatregelen op dit moment op lokaal niveau liggen bij gemeenten en veiligheidsregio’s.

Het beleid van de minister voor Zorg wordt uitgevoerd door de voorzitters van de veiligheidsregio’s. Zij hebben de bevoegdheden met betrekking tot het handhaven van de openbare orde overgenomen van de burgemeesters binnen hun regio.

In de praktijk betekent dit dat het beleid van de minister vertaald wordt in noodverordeningen. Noodverordeningen kennen een aantal beperkingen. Zo kunnen de voorschriften niet afwijken van de voorschriften die in de Grondwet staan. Ook kunnen grondrechten niet langdurig beperkt worden. Dat betekent dat zeer ingrijpende en langdurige maatregelen niet via de huidige systematiek opgelegd kan worden.

Twee experts op het gebied van openbare orde en noodrecht (Brouwer en Wieringa) hebben samen een uitstekende serie aan blogs geschreven over dit onderwerp in tijden van Corona (Corona en het recht. Deel 1 t/m 5). In een interview met Trouw (“Voor een totale lockdown heb je geen noodtoestand nodig”) verduidelijkt Wieringa de blogs.

Voor een langdurige lockdown is een solide wettelijke basis nodig. Dat hoeft niet de algemene noodtoestand te zijn maar kan ook een beperkte noodtoestand. Voor een korte lockdown kan de overheid wel teruggrijp op de bestaande bevoegdheden. Dat is wel het ‘zwaarste’ middel dat het kabinet kan inzetten waardoor het de allerlaatste optie is.

3. Economisch

Een lockdown heeft een (sterk) negatief effect op de economie. Dat lijkt een langere termijn probleem te zijn maar ook tijdens een lockdown moeten er nog wel 17 miljoen Nederlanders gevoed, verzorgd en gekleed worden. Dat is een opgave die buiten crisistijden om al een stevige uitdaging vormt. Een complexe economie, als die van ons, is afhankelijk van allerlei op elkaar afgestemde dienstverlening. Een ICT-bedrijf lijkt geen “vitale rol” te vervullen, totdat het ICT-netwerk van een gezondheidscentrum uitvalt en de beheerder de winkel al gesloten heeft. Het gaat niet alleen om geld dat op een bankrekening staat maar ook productie en dienstverlening die geleverd moet worden.

Een gemeente als Amsterdam is om die reden al terughoudend om bijvoorbeeld de markten te sluiten. Dat zal de drukte op die punten verminderen (en daarmee besmettingsgevaar(, maar verplaatst de druk op andere voedselvoorzieningen.

In de lockdown ‘light’ zoals wij die nu kennen is het al een flinke opgave om te bepalen welke beroepen ‘vitaal’ zijn en welke niet. De schoonmakers waren bijvoorbeeld vergeten (‘Trouw: Schoonmaker geen vitaal beroep? ‘Zonder hen kunnen ziekenhuizen wel sluiten’) en die lijst zal alleen maar groter worden.

De bedoeling van een lockdown is dat het de volksgezondheid ten goede komt. Wanneer de economie instort en zeer basale zorgtaken niet meer (optimaal) uitgevoerd kunnen worden zijn wij verder van huis. Operatie geslaagd, patiënt overleden.

Conclusie

Er zijn forse maatschappelijke, rechtsstatelijke en economische belemmeringen om een integrale lockdown (zoals in China) ook in Nederland in te voeren. De systematiek is dat een lockdown pas ingevoerd wordt als alle andere maatregelen onvoldoende toereikend zijn.

Daarnaast twijfelen deskundigen aan de effectiviteit van een complete lockdown met betrekking tot de volksgezondheid. De vraag is dan ook of een integrale lockdown voldoende meerwaarde biedt ten opzichte van de ‘lockdown light’ zoals die nu al is ingevoerd. Dat is een bestuurlijke afweging.

De roep om strengere maatregelen moet niet onderschat worden. Social media staan dagelijks gevuld met beelden van (zeer) zieke Corona patiënten op de IC-afdelingen van Italiaanse ziekenhuizen. De angst voor verspreiding van Corona is gegrond aangezien het zeker geen ‘griepje’ is. Onze sterk vergrijsde samenleving kent een zeer grote groep aan mensen die kwetsbaar zijn voor het virus en het mogelijk niet overleven.

Wat er gaat gebeuren is koffiedik kijken maar in de bestuurlijke afweging zullen rationele elementen de boventoon voeren. Ik zelf denk dat er wel een aanscherping komt van de maatregelen maar dat deze zullen passen binnen de huidige systematiek. Dus wel samenscholingsverboden om tegemoet te komen aan de onrust rondom de Nederlanders die bewust de adviezen van het RIVM niet opvolgen. Maar geen afkondiging van de noodtoestand en de invoering van een integrale lockdown.